Om het mogelijk te maken dat een sport gespeeld wordt met voor iedereen gelijke kansen, zijn regels nodig. Er zijn regels omtrent de sport en het spel zelf, maar ook voor het gebruik van middelen die de prestaties van een sporter kunnen verhogen. Een groot aantal van deze prestatie-verhogende middelen staat op de dopinglijst van het WADA1 en is om die reden verboden in de sport. Sporters worden regelmatig gecontroleerd op de aanwezigheid van deze verboden stoffen. Ontwikkelingen in de biotechnologie zorgen echter voor nieuwe aandachtspunten en discussies. Kunnen atleten via aanpassing van hun genetisch materiaal tot betere prestaties komen? En hoe zijn deze op te sporen door autoriteiten?
Deze en gerelateerde vragen waren onderwerp van een bijeenkomst van het Forum Biotechnologie en Genetica op 29 maart 2017 in Den Haag. Via inleidingen door experts kregen de aanwezigen een overzicht van de wetenschappelijke ontwikkelingen en de aanpak van anti-dopingautoriteiten om misbruik door atleten te voorkomen. Een belangrijk stem was weggelegd voor de sporters, die opriepen tot een ‘gelijk speelveld’.
Onderstaand wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste discussieonderwerpen. Indien mogelijk wordt de geïnteresseerde lezer doorgestuurd naar webpagina’s met meer informatie.
Voor de behandeling van medische aandoeningen als erfelijke ziekten of kanker zijn al verschillende vormen van gentherapie ontwikkeld. 2 Hierbij wordt genetisch materiaal met behulp van virussen direct toegediend bij de patiënt. Ook kunnen cellen van de patiënt in het laboratorium worden veranderd en daarna weer teruggeplaatst worden. De methoden en technieken die hierbij ontwikkeld worden, kunnen ook gebruikt worden in de sport, bijvoorbeeld voor een sneller herstel van blessures. Bijvoorbeeld door cellen zodanig te veranderen dat ze een bepaalde groeifactor gaan produceren. Deze cellen kunnen toegediend worden op de plaats waar de blessure is opgelopen. Dat roept de vraag op: wanneer eindigt blessureherstel en begint doping?
Voor een behandeling van ziektes en blessures heeft iedereen het recht op de beste behandeling. In de toekomst zou dat een behandeling met gentherapie kunnen zijn. Maar gentherapie kan mogelijk nog vele jaren prestatiebevorderend werken. Dan belandt men in een ethisch gezien grijs gebied tussen medische behandeling en gendoping. Binnen de huidige regels voor doping bestaat de mogelijkheid voor dispensatie voor het gebruik van geneesmiddelen en behandelingen. Op korte termijn zullen voorkomende gevallen individueel beoordeeld moeten worden. Maar dit brengt op de lange termijn geen oplossing: de autoriteiten moeten voorbereid zijn op wat de (nabije) toekomst biedt en mogelijke detectiemethoden moeten voor handen zijn. Het ligt voor de hand dat dit leidt tot verdere discussie bij dopingautoriteiten.
In theorie kan toepassing van gentherapie de prestaties van sporters op een aantal manieren positief beïnvloeden. Bijvoorbeeld door met behulp van gentechnologie te zorgen dat iemand extra EPO aan gaat maken. Dit hormoon bevordert de aanmaak van rode bloedlichaampjes, waardoor sporters hun spieren beter voorzien van zuurstof en bijvoorbeeld minder snel last hebben van verzuring. Andere mogelijke toepassingen zijn het gebruik van groeifactoren, die leiden tot extra bloedtoevoer of die de spieren versterken, het aanpassen van de stofwisseling (beter uithoudingsvermogen) of het verminderen van pijnsignalen. Tot op heden zijn dit vooral theoretische mogelijkheden. Aan alle potentiële behandelingen kleeft ook een aantal nadelen. Er kunnen bijvoorbeeld afweerstoffen gemaakt worden tegen het “lichaamsvreemde” eiwit of groeifactor. Hierdoor kan juist het tegenovergestelde effect verkregen worden. Ook weet men nog weinig van de risico’s van gentherapie op lange termijn.
Op de WADA-lijst van verboden middelen wordt ook gendoping genoemd: Het is verboden om genetisch materiaal of cellen, al dan niet gemodificeerd, toe te dienen.3
Moderne technieken voor genoommodificatie, het aanpassen van het eigen erfelijk materiaal zoals CRISPR-Cas, staan hier nog niet bij. Deze techniek maakt momenteel een grote opmars.4 Een commissie van de WADA is bezig om de definitie aan te passen, zodat genoommodificatie er ook onder gaat vallen.
Experts verwachten dat het lastiger is gendoping op te sporen dan klassieke vormen van doping. Maar helemaal onmogelijk lijkt het niet. Een biologisch paspoort kan hierbij een goed hulpmiddel zijn. Daarnaast kunnen er mogelijk specifieke genetische tests ontwikkeld worden om lichaamsvreemde genetische stoffen te vinden. Er kan ook worden gedacht aan specifieke tests waarbij niet de volgorde van het hele genoom bepaald wordt, maar alleen het gen waarnaar men op zoek is, bv het DNA rondom het EPO gen.
Hoewel toediening van een prestatiebevorderend middel door middel van gendoping anders is, moeten volgens de sporters hiervoor wel dezelfde regels gelden als voor klassieke vormen van doping. Er wordt immers ongelijkheid gecreëerd. Voor sporters is een schone sport en daarmee een ‘gelijk speelveld’ heel belangrijk. Daar hebben ze inbreuk op hun privacy voor dopingcontroles voor over. Ook zijn sporters bereid om te accepteren dat de beste behandeling van een blessure misschien niet verenigbaar is met topsport.
Sport valt onder het private recht. Maar er kunnen wel andere regels gelden dan in het normale recht, om zo een gelijk mogelijke krachtmeting te waarborgen. Voor doping geldt niet alleen dat het gebruik van een middel dat op de WADA-lijst staat verboden is. Ook kan het gebruik van een middel met vergelijkbare werking strafbaar zijn. Sporters moeten zich onderwerpen aan de dopingcontroles die door de antidopingautoriteiten worden opgelegd. Bij weigering van een controle kan een sporter niet meedoen aan wedstrijden. Om de dopingcontroles in Nederland een wettelijke basis te geven ligt er een wet voor bij de Tweede Kamer.5 In sommige andere landen is doping opgenomen in het strafrecht.
Bij doping en sport gaat het evenwel over fundamentele individuele (grond)rechten van sporters/mensen. Het zou goed zijn als ze daar een stem in krijgen.
Als een bepaalde genvariant voordeel biedt in de sport, mag iedereen die dan toegediend krijgen? De aanwezigen zijn hier geen voorstander van. Er is immers ook van nature variatie tussen sporters, bijvoorbeeld grote voeten of een andere samenstelling van spiervezels, maar hiervoor wordt niet gecorrigeerd. Wel worden binnen bepaalde sporten aanpassingen gemaakt om de kansengelijkheid te vergroten. Denk bijvoorbeeld aan de gescheiden competities voor mannen en vrouwen en de introductie van gewichtscategorieën bij bijvoorbeeld worstelen en judo.
Sporters zien een belangrijke rol voor de overheid in het stimuleren van de bewustwording van coaches en bestuurders van een sport zonder doping. Ex-sporters die na afsluiting van hun sportieve carrière bestuurstaken op zich nemen hebben daarbij een belangrijke voorbeeldrol om een sterk draagvlak te creëren voor een schone sport. Duidelijke regels maken het voor (jonge) sporters ook eenvoudiger om zich aan de regels te houden. Ook artsen moeten zich bewust worden wat de regels zijn voor dispensatie van door hen voorgeschreven medicijnen en de gevolgen van een behandeling met (gen)therapie voor een sporter.
De overheid zelf ziet zijn verantwoordelijkheden waar de sportwereld zaken niet kan borgen, bijvoorbeeld bij de regulering van detectiemethoden in (gen)doping. Internationaal zal de overheid de sport ondersteunen in wereldwijde anti-doping regels.
Tijdens de vergadering werd duidelijk dat we pas aan het begin staan van de ontwikkeling (en mogelijk misbruik) van genetische doping. Duidelijk is dat de wetenschappelijke ontwikkelingen verder zullen gaan en de medische toepassingen van gentherapie zullen groeien. Of dit ook leidt tot concrete mogelijkheden voor sporters om via gendoping hun prestaties te bevorderen, is nog niet duidelijk. De overheid en dopingautoriteiten bereiden zich hier ondertussen wel op voor. Enerzijds door nieuwe detectie- en opsporingsmethoden te ontwikkelen. Daarnaast via een juridische discussie over hoe deze methoden indruisen tegen individuele rechten van sporters. Hierbij wordt rekening gehouden met de wens vanuit diezelfde sport voor een schone sport. Voor de overheid lijkt een belangrijke taak te liggen in het versterken van de bewustwording, niet alleen bij artsen, maar zeker ook bij de huidige en nieuwe generatie sportbestuurders. Dat hierbij ook een internationale component aan vast zit, maakt het allemaal nog een stuk ingewikkelder.